Efese

Een atleet uit Efese (Ephesos-Museum, Wenen)

Een van de meest overdonderende opgravingen die ik ken, is die van Efese, in het westen van het huidige Turkije. Volgens een legende die misschien een element van waarheid bevat, leidde ooit een Athener genaamd Androklos een groep Griekse kolonisten overzee naar de plek die dus Efese zou zijn. Ooit. Heel precies wist men het niet, maar het was gebeurd na de (legendarische) komst van de Doriërs en vóór Homeros de Ilias schreef. De Grieken plaatsten die gebeurtenissen, waarvan de historiciteit onduidelijk is, rond 1200 en rond 800 v.Chr. op de kalender. Als er een historische kern is in het verhaal over Androklos, bevindt die zich in de “Dark Ages”.

Efese is echter veel ouder. In teksten, gevonden in de Hittitische hoofdstad Hattusa, is sprake van Abasa. Die stad, de hoofdstad van het koninkrijk Mira, moet al rond 1600 v.Chr. hebben bestaan. Ze is teruggevonden op de Ayasoluk, de heuvel waarop tegenwoordig de kerk staat van de heilige Johannes.

Mykeens aardewerk (Archeologisch Museum, Selçuk)

Evengoed zijn de eerste eeuwen van de geschiedenis van Efese weinig duidelijk. We weten wel dat de Kimmeriërs de Griekse stad in de zevende eeuw v.Chr. brandschatten; later maakte Efese deel uit van het Lydische koninkrijk van Kroisos, die de beroemde tempel van de Efesische Artemis herbouwde. Na het midden van de zesde eeuw v.Chr. behoorde de stad tot het Perzische Rijk. Er zijn echter nauwelijks archeologische resten uit deze periode.

De Hellenistische tijd

Onze bronnen vermelden in de vijfde en vierde eeuw Efese zo nu en dan, maar de stad werd pas echt belangrijk toen een van de opvolgers van Alexander de Grote, Lysimachos, besloot Efese te maken tot zijn residentie. Hij wilde er begraven worden in het niet veel verderop gelegen Belevi-mausoleum. Na de slag op de Kyrosvlakte (281 v.Chr.), waarin Lysimachos om het leven kwam, werd de stad onderdeel het Seleukidische Rijk en – iets later – van het koninkrijk Pergamon. De Hellenistische Fontein die toeristen nog altijd kunnen zien, dateert uit deze tijd.

Het theater

De Romeinse tijd

Nadat de Romeinen het Pergameense koninkrijk in 133 v.Chr. hadden geannexeerd, maakten ze Efese tot residentie van de gouverneur van de nieuwe provincie, die ze Asia noemden. Vrijwel alles wat toeristen heden ten dage kunnen zien – en dat is heel erg veel – dateert uit de Romeinse periode. Neem het theater: hoewel het is aangelegd in de hellenistische tijd, hebben de Efesiërs het herbouwd ten tijde van de keizers Claudius (r.41-54), Nero (r. 54-68) en Trajanus (r.98-117). Een ander voorbeeld is de Agora: opnieuw een bouwwerk uit de hellenistische tijd dat in de Romeinse periode is herbouwd.

Andere monumenten uit de Romeinse tijd zijn de Poort van Mazaeus en Mithridates (de belangrijkste toegang tot de Agora), de fontein van keizer Domitianus, de Fontein van Trajanus, de Boog van keizer Hadrianus, de wereldberoemde Bibliotheek van Tiberius Julius Celsus Polemaeanus, en het Parthische Monument. Voor dat laatste moet u overigens naar Wenen, want het is overgebracht naar het Ephesos-Museum. Ook de fenomenale terraswoningen en enkele tempels voor de keizercultus, dateren uit de Romeinse tijd. Uit de vroege vijfde eeuw na Chr. dateert de Arcadiusweg.

De bibliotheek van Celsus

Late Oudheid

Efese was een belangrijk centrum voor het vroege christendom. De apostel Paulus onderwees er in de synagoge en raakte in de problemen toen er geruchten gingen dat hij kritiek had op de cultus van Artemis – voor wie de stad, zoals gezegd, een beroemde tempel had, een van de zeven wereldwonderen. In 431 was Efese de plaats waar een concilie plaatsvond, dat besloot dat Maria de moeder was van Christus als God (en dus niet van Christus als mens). De ruïne van de kerk waar de vergadering plaatsvond, is nog steeds te bezoeken.

Het verval van Efese begon toen de haven verzandde. In de Byzantijnse tijd werd de stad verlaten, hoewel er nog altijd een fort was en verschillende kerken in gebruik bleven. De legende van de Zevenslapers van Efese dateert uit de vroege zesde eeuw.

De terraswoningen

Het wetenschappelijk onderzoek begon in de laatste jaren van de negentiende eeuw. Oostenrijkse archeologen, aanwezig sinds 1895, hebben grote delen van de oude stad blootgelegd. De prettig rustige zalen van het Ephesos-Museum in Wenen, gevestigd in het voormalige paleis van de Habsburgers, zijn voor ons Europeanen de toegankelijkste kennismaking met Efese, maar een bezoek aan de eigenlijke ruïnestad en het museum in het nabijgelegen Selçuk zijn natuurlijk nog beter.

Alexander de Grote bij Halikarnassos (2)

De stadsmuur van Halikarnassos

[Vervolg en slot van een blog over Alexanders belegering van Halikarnassos. Het eerste deel was hier.]

De belegering van Halikarnassos begon in augustus 334 v.Chr., de heetste maand van het jaar, en sleepte zich eindeloos voort. Eerst probeerde Alexander de stad aan te vallen bij de Mylasapoort in het oosten (landkaart). De bedoeling was dat de manschappen de zeven meter diepe gracht vulden en dan met stormladders de muur beklommen. Dat Alexander zich gruwelijk had vergist, bleek toen een regen projectielen neerdaalde van de vijandelijke katapulten. Alexanders mannen waren kansloos. Hun eigen katapulten waren nog niet gearriveerd en een aanval zonder dekking van de eigen artillerie was een enorme blunder.

Beschietingen en geniewerkzaamheden

Vanaf het moment dat Alexander over zijn eigen geschut beschikte, enkele dagen later, werd enige vooruitgang geboekt. De Macedoniërs plaatsten hun katapulten op torens, waardoor ze hun tegenstanders konden bekogelen van gelijke of grotere hoogte. Memnon antwoordde met de bouw van een nog hogere toren en een nachtelijke aanval op de Macedonische belegeringswerken-in-aanbouw.

Daarop liet Alexander zogenaamde schildpadden naar voren schuiven: driehoekige schilddaken waarin stormrammen waren opgehangen om op de muren te beuken.

Byzantijnse afbeelding van een “schildpad”

Ondertussen werkten ondergronds mineurs om de torens te ondermijnen en te laten instorten. Toen dat in het noorden van de stad eindelijk resultaat had en de muur instortte, bleken de Halikarnassiërs een tweede muur achter de eerste te hebben opgericht, een zogeheten demilune. Dat betekende het einde van de aanval, want als de Macedoniërs verder zouden zijn gegaan, zouden ze van alle zijden van deze halfronde muur zijn aangevallen.

De tegenaanval

Nu gingen de Halikarnassiërs in de tegenaanval. Diodoros van Sicilië weet meer:

[Memnons onderofficier] Efialtes verzamelde een keurtroep van tweeduizend man. De helft daarvan rustte hij uit met brandende fakkels, de rest stelde hij op om de vijand aan te vallen. Zodra het licht begon te worden liet hij plotseling de poorten wijd opengooien. Ze stortten zich naar buiten en wierpen hun fakkels op de belegeringsmachines, die meteen in lichterlaaie stonden. Efialtes voerde persoonlijk de andere helft aan, een dicht opeengepakte falanx van vele rijen diep, en wierp zich op de Macedoniërs die kwamen aansnellen om de brand te blussen.

Toen Alexander zag wat er gebeurde, zette hij de beste Macedonische vechters vooraan en plaatste er als reserve zorgvuldig uitgekozen soldaten bij. Daarachter stelde hij nog een derde linie op van anderen die bijzonder dapper waren. Zelf ging hij voor allen uit en hield stand tegen de vijand die had gemeend door zijn massa onoverwinnelijk te zijn. Bovendien stuurde hij mensen om de brand te blussen en de machines te beschermen.

Als uit één mond weerklonk aan beide zijden een woest krijgsgeschreeuw, de trompetten gaven het sein tot de aanval en er ontbrandde een geweldig gevecht, want de troepen waren dapper en blaakten van strijdlust. De Macedoniërs wisten te voorkomen dat het vuur zich verder uitbreidde, maar in het gevecht hadden de soldaten van Efialtes de overhand. Hij was zelf de sterkste van allemaal en doodde eigenhandig een groot aantal Macedoniërs die in zijn buurt kwamen. Bovendien maakten de verdedigers van de onlangs opgerichte muur veel slachtoffers met een dichte regen van projectielen. Ze hadden namelijk een houten toren gebouwd van vijfenveertig meter hoog en die volgestouwd met katapulten, die scherpe pijlen afschoten. Terwijl veel Macedoniërs sneuvelden en de anderen voor de pijlenregen terugdeinsden, mengde Memnon zich [via de Tripylonpoort] met zware versterkingen in de slag. Zelfs Alexander wist absoluut niet meer wat te doen.

Maar juist op het ogenblik dat de verdedigers de overhand kregen, nam het gevecht een andere wending. Want de oudste Macedoniërs, die wegens hun leeftijd vrijgesteld waren van deelname aan de strijd, die al onder @Filippos hadden gediend en vele gevechten tot een goed einde hadden gebracht, voelden zich in die noodsituatie geroepen hun weerbaarheid te tonen. Superieur in moreel en gevechtservaring als ze waren, maakten ze de jongeren die de strijd wilden ontvluchten bittere verwijten over hun lafheid. Ze sloten de gelederen schild aan schild, hielden stand tegenover een vijand die zich al overwinnaar waande, zagen kans Efialtes en vele anderen te doden en dwongen ten slotte de overgeblevenen hun toevlucht te nemen in de stad. Terwijl de nacht viel, zaten de Macedoniërs de vluchtenden achterna tot binnen de muren. Maar toen Alexander de terugtocht liet blazen, trokken zij zich in hun kamp terug.noot Diodoros van Sicilië, Wereldgeschiedenis 17.26.3-27.3 (vert. Simone Mooij).

Die avond vond Memnon dat de verliezen te hoog begonnen te worden en besloot hij de buitenmuur op te geven. ’s Nachts liet hij de versterkingen in brand steken en concentreerde hij zijn garnizoen op de Salmakisheuvel en het Koninklijke Eiland.

Wiens overwinning?

De volgende dag betrad Alexander de woonwijken van Halikarnassos. Hoewel hij nu het grootste deel van de stad beheerste, was hij feitelijk niets opgeschoten, omdat de Perzen hun troepen op het Koninklijke Eiland over zee konden blijven bevoorraden. Het enige wat de Macedoniërs konden doen was een garnizoen vestigen dat de Perzen belette een uitval te doen. Pas anderhalf jaar later capituleerde het garnizoen op het Koninklijke Eiland.

Het onneembare eiland van Halikarnassos, inmiddels voorzien van een Kruisvaarderskasteel.

De belegering had de Macedoniërs weken gekost en de geleden schade bestond niet alleen uit tijdverlies. De Perzen konden de Egeïsche Zee nog altijd naar believen in en uit varen. Dat dwong Alexander eerst de bases van de Perzische vloot in Fenicië aan te vallen en pas daarna op te rukken naar Perzië. Hij zou na zijn overwinning bij Issos, waar hij het leger van Darius III versloeg, ruim anderhalf jaar verspelen met de belegering van de stad Tyrus en andere campagnes in de Levant. Maar alleen zo kon de Perzische vloot worden bedwongen en Macedonië worden beveiligd tegen een aanval van overzee. Dat bood Darius intussen alle gelegenheid een nieuwe strijdmacht op te bouwen.

Onze Griekse bronnen presenteren de inname van de woonwijken van Halikarnassos als een Macedonische victorie, maar Alexander moet beter hebben geweten. Hij had grotere verliezen geleden dan zijn tegenstander en zijn doel niet bereikt. Het was zelfs geen pyrrusoverwinning, want de Macedoniërs verloren het initiatief. Wat onze bronnen ook mogen beweren, de bij Halikarnassos behaalde tactische winst woog niet op tegen de geleden schade. Het was een Macedonische nederlaag.

[Meer over Alexander de Grote hier.]

Alexander de Grote bij Halikarnassos (1)

De stadsmuur van Halikarnassos

Ik ben een paar keer in Bodrum geweest, het antieke Halikarnassos. Er is een tof museum, waar onder meer het Uluburunwrak is te zien. De resten van het Mausoleum vallen wat tegen, maar hé, het gaat wel om een wereldwonder hè. De stad bezit verder een theater en een stadspoort uit de vierde eeuw v.Chr. Ik zou willen schrijven dat een bezoek de moeite waard is, maar die moeite bestaat uit een zo lange autorit dat je niet én alles kunt bekijken én heen en weer kunt rijden. Je bent gedwongen een hotel te nemen, en hoewel die in deze Turkse badplaats prima zijn, ben je al met al te veel tijd kwijt.

Halikarnassos, de hoofdstad van Karië, is echter wél de plek waar Alexander de Grote een nederlaag leed. Of beter: de behaalde tactische winst woog niet op tegen de geleden strategische schade.

Hoe zat het ook alweer? Alexander was de havensteden ten oosten van de Egeïsche Zee aan het veroveren om het voor de Perzen moeilijk te maken naar Griekenland of Macedonië te varen. Tot en met Milete was het zonder veel problemen gegaan, maar inmiddels was de Perzische vloot gearriveerd. In Halikarnassos zouden de Macedoniërs, die vanaf het land kwamen, het moeten opnemen tegen een garnizoen dat zich van overzee kon bevoorraden of simpelweg kon wegvaren als de situatie onhoudbaar werd.

Problemen

Alexanders belegering van Halikarnassos werd bovendien bemoeilijkt door het feit dat de stad was voorzien van recent aangelegde versterkingen, die volmaakt waren toegesneden op de belegeringsoorlog, bijvoorbeeld doordat op heuveltoppen torens met katapulten stonden. De zojuist genoemde stadpoort maakte deel uit van deze versterkingen. Het garnizoen bestond grotendeels uit huurlingen die commandant Memnon van Rhodos uit steden in Klein-Azië had overgebracht of geworven in Griekenland. Velen hadden zich gemeld als vrijwilliger om te vechten tegen de verwoester van Thebe. De Grieken waren zeer gemotiveerd.

De belegering van Halikarnassos

Het moreel van de verdedigers en de hoogte van de muren vormden echter niet het belangrijkste obstakel. Als de wal eenmaal was genomen en de Macedonische soldaten stonden in de woonwijken, zou zich een nieuw probleem voordoen. De verdedigers waren gelegerd op een heuveltop, Salmakis, en op het zogeheten Koninklijke Eiland. Salmakis zou met een belegeringsdam en voldoende tijd kunnen worden veroverd, maar het eiland niet. Daarvoor moesten de Macedoniërs eerst de Perzische vloot verslaan, die beter en groter was.

Alexanders fout

De aanvallende partij was al met al zwaar in het nadeel. Alexander zou verliezen moeten incasseren en problemen hebben met de bevoorrading, terwijl de huurlingen hun eten dagelijks in de haven konden ophalen en zouden wegvaren als Memnon meende dat hij zijn vijanden lang genoeg had beziggehouden. Alexander begon dus aan het soort operatie dat elke generaal probeert te vermijden. Het was, simpelweg, een fout om de stad aan te vallen.

Eén zaak werkte in zijn voordeel: de Kariërs waren verdeeld. Satraap Pixodaros was kort daarvoor overleden en de heerschappij werd betwist door zijn zuster Ada, die het platteland beheerste, en de Pers Orontobates, die met Memnon leiding gaf aan de verdediging van Halikarnassos. Alexander verbond zich met Ada en benoemde haar tot satraap. Ze was de eerste niet-Macedoniër die hij in deze functie benoemde, en de enige vrouw. Hoewel de beheersing van het platteland de bevoorrading van de Macedonische troepen vereenvoudigde, moest Alexander zijn manschappen verdelen over de blokkade en de foerage. Hij had bij Halikarnassos dus niet de beschikking over zijn volledige leger.

[wordt vervolgd]

Faits divers (37)

Uit het geplunderde museum in Soedan.

Een nieuwe aflevering van de onregelmatig verschijnende reeks faits divers, met deze keer slecht en goed nieuws.

Roof

Eerst slecht nieuws: zoals bekend woedt in Soedan, het antieke Nubië, een burgeroorlog. Een paar dagen geleden heroverde het leger delen van Khartoum op de rebellen, en daarbij is het Nationaal Museum voor de tweede keer geplunderd. Het doet wat denken aan de plunderingen in de Egyptische stad Malawi en in het nationaal museum in Bagdad, waarvan bekend is dat kunsthandelaren in de stad aanwezig waren om zorg te dragen voor een snelle heling.

Maar er is over roof ook goed nieuws. Het museum van Bagdad kreeg vorige maand zo’n 27.000 voorwerpen terug. En in Nimrud, in 2014 aangevallen door de zogenaamd Islamitische Staat, zijn 35.000 voorwerpen terug. Ik weet niet precies wat de getallen betekenen, maar het is altijd beter dan dat het weg blijft.

Prehistorie

Een van de eerste metalen die de mensheid leerde gebruiken, is het koper. Andere metalen, zoals goud, volgden wat later. We noemen het millennium voor de Bronstijd ook wel het Chalcolithicum, wat letterlijk Kopersteentijd betekent maar ook wel wordt vertaald als de Kopertijd. Traditioneel gingen archeologen ervan uit dat de ontwikkeling van de landbouw, de vaste woonplaatsen en het aardewerk hand in hand gingen, en alledrie waren verondersteld voor de ontwikkeling van de metaaltechniek. Dat idee is al een tijd geleden opgegeven: in de Levant en noordelijk Mesopotamië heeft al vroeg landbouw bestaan zonder aardewerk en in Egypte waren boeren zonder boerderijen. We spreken nu meer van neolithiseringsprocessen dan van het ontstaan van “het” Neolithicum.

Als ik dit artikel over een opgraving in het Turkse deel van Mesopotamië goed begrijp, is zelfs neolithisering geen vereiste meer en hadden jagers en verzamelaars al belangstelling voor koperbewerking. Ik ben te weinig met het specialisme vertrouwd om het bericht te kunnen beoordelen, maar het verraste me.

Nu we toch zijn beland in onderzoek naar de aanloop naar de Oudheid, is ook dit berichtje leuk: er is DNA-materiaal gevonden dat toebehoorde aan de mensen die in de Sahara woonden voordat deze uitdroogde. Zeg maar de makers van de reliëfs aan de Wadi Mathendous en andere woestijnkunst.

Slechte journalistiek

Uit Israël, uiteraard. Het Bijbelboek Koningen vermeldt een ontmoeting, ergens rond 610 v.Chr., tussen koning Josia van Juda en farao Necho II.

Tijdens de regering van Josia trok farao Necho, de koning van Egypte, naar de Eufraat op om zich bij de koning van Assyrië te voegen. Koning Josia ging de farao tegemoet, maar toen ze elkaar in Megiddo troffen, werd hij door hem gedood.noot 2 Koningen 23.29; NBV21.

De auteur van 2 Kronieken, die drie eeuwen later het boek Koningen navertelt, voegt een complete veldslag toe.

Josia trok zich niet terug, maar verkleedde zich om met Necho slag te leveren. Hij … ging in de vlakte van Megiddo tot de aanval over. Hij werd door boogschutters geraakt en riep toen zijn dienaren toe: “Haal me hier weg, ik ben zwaargewond.” Zijn dienaren haalden hem van zijn strijdwagen, legden hem op zijn andere wagen en brachten hem naar Jeruzalem. Daar stierf hij, en hij werd bij zijn voorouders begraven.noot 2 Kronieken 35.22-24; NBV21.

Deze passage geldt als elimineerbaar: omdat Kronieken is afgeleid van Koningen, is de toegevoegde informatie afkomstig van een latere bewerker. De historiciteit van de veldslag is dus weliswaar niet helemáál uitgesloten, maar wel kwestieus. Evengoed hebben archeologen nu bewijs gevonden voor een hypothetische veldslag. Of het klopt, daarover valt een boom op te zetten, maar dat Megiddo wordt aangeduid met de apocalyptische naam Armageddon, is ronduit hysterisch. Dit is gewoon slechte journalistiek, maar ja, het is oudheidkunde.

Petitie

De instorting van de oudheidkundige instellingen, geïnitieerd in de jaren tachtig, gaat door. Dus maar weer eens een petitie, minder dan twee weken na de petitie voor oude geschiedenis in Cardiff, namelijk voor het behoud van het Grieks aan de Zwitserse gymnasia.

Eerdere petities waren er voor

• de archeologische opleidingen in Leipzig en Helsinki,
• oude talen in Frankfurt, Kingston en (ook al) Cardiff,
• het  museum in Ename,
• geesteswetenschappen in Kent,
• de gymnasia in Denemarken,
• het Keltisch in Utrecht.

Dit zijn dus alleen maar oudheidkundige instellingen waarvoor petities zijn opgesteld. Gelukkig helpen ze zo nu en dan. Grieks bleef als schoolvak behouden in Vlaanderen en ook het museum in Ermelo bestaat nog. Maar het zou natuurlijk fijn zijn als classici opkwamen voor archeologische instituten en archeologen voor het behoud van de klassieken. Zó moeilijk is het nou ook weer niet.

Meer faits divers

Tot slot nog vier dingen die niets met elkaar hebben te maken maar die ik nog even kwijt wil. Deze rubriek heet immers faits divers. Primo, Romeinse opgravingen: een mogelijk door de Goten verwoeste nederzetting aan de Beneden-Donau en een massagraf bij Wenen, dat een Romeinse nederlaag uit de eerste eeuw na Chr. documenteert.

Secondo, het enige geïllustreerde Ilias-manuscript uit de Oudheid.

Terzo, het Rijksmuseum van Oudheden is op donderdagavond geopend en er zijn leuke evenementen. Wat maar weer bewijst dat er voldoende publieke vraag is naar oudheidkundige informatie.

Quarto, een vraag die heel vaak – een kwart van de gevallen – wordt gesteld, gaat over “hoe weten wetenschappers wat ze weten?” Dat is een vraag waarop archeologische musea schandalig weinig antwoord geven, terwijl journalisten niet lijken te weten hoe groot deze belangstelling is. Over de mismatch tussen de publieke vraag en het museale/journalistieke aanbod spreek ik aanstaande woensdagavond in Deventer – meer informatie daar.